GEOGRAFIA

Położenie geograficzne

Miasto i gmina Brzeg leżą w zachodniej części województwa opolskiego, prawie dokładnie w połowie drogi między Opolem a Wrocławiem. Terytorium miasta rozciąga się w przybliżeniu między 50°49' i 50°53' szerokości geograficznej północnej oraz 17°26' i 17°31' długości geograficznej wschodniej. Obszar miasta i gminy znajduje się w obrębie dwóch jednostek geograficznych Niziny Śląskiej. Większa część leży na Równinie Grodkowskiej, a obszary nad samą Odrą to część Pradoliny Wrocławskiej. Pod względem historycznym Brzeg zaliczany jest do jednostki terytorialnej zwanej Dolnym Śląskiem. Położenie komunikacyjne było i jest korzystne dla rozwoju miasta. Od lutego 2005 gdy wznowiono komunikację kolejową do Nysy, Brzeg można znowu nazwać węzłem kolejowym - pociągi jeżdżą na trasie Wrocław - Opole i Brzeg - Nysa (do roku 1989 kursowały również pociągi osobowe z Brzegu do Strzelina i dalej na Kamieniec Ząbkowicki). Stopniowo od miasta "odsuwa" główna trasa samochodowa o przebiegu równoleżnikowym wschód - zachód. Jeszcze kilkanaście lat temu samochody jeżdżące z zachodu przez Wrocław na Górny Śląsk i dalej do Krakowa mijały Brzeg obwodnicą wokół miasta. Obecnie droga A 4 omija miasto w odległości około 10 kilometrów. Znaczenie komunikacyjne ma również szlak wodny Odrą z Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego do Szczecina, chociaż wykorzystanie transportu wodnego - śródlądowego w Polsce pozostawia wiele do życzenia. Ciekawe jest, że Brzegu leży w podobnej odległości (350 - 400 km) od czterech europejskich stolic: Berlina, Pragi, Warszawy, Wiednia.

Ukształtowanie terenu

Okolice Brzegu charakteryzują się przewagą terenów zdecydowanie płaskich, miejscami lekko falistych z niewielkimi wzniesieniami. Wysokości bezwzględne na obszarze miasta wahają sie w granicach 135 - 150 metrów. Najniżej położona jest "dzielnica północno - zachodnia" (dawne Rataje), a najwyżej okolice Parku Wolności. W obrębie powiatu wyróżniamy 4 krainy, części Niziny Śląskiej: na pólnocy Równinę Namysłowską, w części środkowej Pradolinę Odry, na południe od niej Równinę Grodkowską, a na wschodzie Dolinę Nysy Kłodzkiej. Swój obecny krajobraz tereny te zawdzięczają plejstoceński zlodowaceniom.

Część prawobrzeżna
Przez środek prawobrzeżnej części, przez Czepielowice i Błota, przebiega Pradolina Odry. Za Błotami osiąga ona najniższe położenie 130 m n.p.m. Jest to część Pradoliny Wrocławskiej, która powstała w czasie wycofywania się lądolodu. Olbrzymia masa wody która wtedy płynęła spowodowała, że na wysokości miasta szerokość doliny dochodzi do 10 km - większa część leży w gminie Lubsza. Wielkość ta jest niewspółmierna do obecnej Odry, ale mając w pamięci powódz z roku 1997, gdy woda płynęła całą szerokością doliny, można sobie wyobrazić mechanizmy jej tworzenie.Dno Pradoliny jest płaskie, leży na wysokości od 130 do 140 m n.p.m. Kapryśna rzeka nie raz zmieniała swe koryto, by na ostatnie 800 lat przenieść się na lewą krawędź pradoliny. Niewielkie urozmaicenie w krajobrazie doliny wnoszą meandry rzeki oraz starorzecza o charakterystycznym półksieżycowatym kształcie. Niektóre są wypełnione wodą, inne suche. Są one śladami dawnego koryta Odry, które często zmieniało swoje położenie.
Północna krawędź Pradoliny Wrocławskiej sąsiaduje z Równiną Namysłowską. Na naszym terenie dolina w równinę przechodzi niemal niezauważalnie. Jedynie w okolicach Leśnej Wody i Bystrzycy krawędź doliny jest ostro zaznaczona w terenie, prawy brzeg płynącej tam Smortawy miejscami ociera się o skarpę dochodzącą do 10 metrów wysokości. Granicę na pozostałym terenie można prześledzić jedynie kierując się mniej więcej granicą lasu. Równina Namysłowska nie jest tak płaska jak Grodkowska, ale na terenie Ziemi Brzeskiej różnice wysokości są nieznaczne, od 134 m w okolicach rzeczki Smortawy do 160 m koło Kurzni. Jedyny poważniejszy garb jest ukryty w Lesie Lubszańskim, doskonale widać go z szosy łączącej Lubszę z Rogalicami. Najwyższy punkt tego wzniesienia osiąga 176 m n.p.m., tj. przynajmniej 26 m nad okolicę.

Płaski krajobraz Równiny Grodkowskiej	Krawędź Pradoliny Wrocławskie

Część lewobrzeżna
Granicą Równiny Grodkowskiej i Pradoliny Wrocławskiej jest wyraźna krawędź morfologiczna, którą na terenie miasta wyznacza w przybliżeniu poziomica 140 m. Zniszczona wskutek działalności człowieka, nie przedstawia się dziś zbyt okazale, lecz w średniowieczu musiała być dużo wyższa i bardziej stroma. Stąd też pochodzi pierwsza nazwa miasta - Wysoki Brzeg. O położeniu miasta na wysokim brzegu mogliśmy sobie przypomnieć w 1997 roku, gdy w czasie wielkiej powodzi Brzeg, leżący nad samą rzeką, prawie nie został dotknięty zalaniem. W tym czasie Odra zalewała wioski leżące nawet 10 km od jej normalnego koryta.
Część lewobrzeżna charakteryzuje się lepszymi glebami, gęstszym osadnictwem i mniejszym zalesieniem (lasy stanowią tylko około 4 % powierzchni). Dominują tu krajobrazy rolnicze. Poza terenami nad Odrą, Prędocinem i Lipkami gdzie teren obniża się do poziomu poniżej 140 m n.p.m. powierzchnia ukształtowana jest na średniej wysokości 140 do 160 m n.p.m.. Najwyższymi punktami są wzniesienia koło Łosiowa (181 m n.p.m.) i Michałowa (182 m n.p.m.). Krajobraz tej części powiatu urozmaicają również doliny małych cieków, np. Potoku Kościelnego, Sadzawy i Potoku Przyleskiego.
Równina Grodkowska to obszar wysoczyzny morenowej. Zbudowana jest ona z glin morenowych zlodowacenia południowopolskiego i środkowopolskiego (stadiał Odry). Podczas zlodowacenia bałtyckiego panował tu klimat subpolarny (charakterystyczny dla dzisiejszej tundry) w warunkach którego zachodziły intensywne procesy niszczące. Dlatego dziś na Równinie Grodkowskiej przeważa monotonny, równinny krajobraz z niewielkimi wzniesieniami.

Judengrab (Żydowski Rów) - starorzecze Odry	Pradolina Wrocławska - obszar zalewowy Odry

Południowo-wschodnią część historycznej Ziemi Brzeskiej zajmuje Dolina Nysy Kłodzkiej. Sołectwa gminy Lewin Brzeski (Stroszowice, Sarny Małe, Oldrzyszowice, Przecza), położone na prawym brzegu Nysy Kłodzkiej, są fragmentem Ziemi Niemodlińskiej, która obecnie jest najbardziej na wschód wysuniętym terenem powiatu brzeskiego.
Autostrada A 4 oddziela Ziemię Brzeską od Ziemi Grodkowskiej, której tereny wschodnie położone są na wysokości 160-165 m n.p.m. Tereny zachodnie od najniżej położonego Bąkowa (162 m n.p.m.), im dalej na południe, położone są coraz wyżej, by za Jaszowem osiągnąć 255 m n.p.m. Południowe krańce powiatu, na terenie gminy Grodków, wchodzą w bardziej urozmaicony, falisty obszar Wysoczyzny Nyskiej, zaliczany do Przedgórza Sudeckiego.

Wody powierzchniowe

Odra

Decydujące dla lokalizacji miasta było położenie nad Odrą na jej wysokim, chroniącym przed powodziami, brzegu. Rzeka ta przepływa w granicach administracyjnych miasta na długości 5 km. Tworzy też naturalną granicę gmin Brzeg i Lubsza. Odra przed regulacją była rzeką nieokiełznana co podkreśla jej nazwa - rzeka niszczyła "odzierała" brzegi, a na dnie płaskiej doliny tworzyła rozlewiska zwane "odrzyskami". Z tworzonych przez rzekę piaszczystych łach powstały na terenie miasta wyspy Młyńska i Srebrna. W czasie regulacji rzeki i budowy kanałów w XIX wieku powstały nowe wyspy. Na wyspie długości prawie 2 kilometrów, między Odrą a kanałem na północ od miasta powstały liczne zakłady przemysłowe m.in. Garbarnia. Najdłuższy kanał na terenie gminy długości 8 km utworzył wyspę na której znajduje się wieś Prędocin. Jej powierzchnia wynosi 11 km kw. Odra jest rzeką o zmiennych przepływach. Najwyższe stany wód występują w miesiącach letnich: czerwcu i lipcu oraz czasami w marcu przy gwałtownym topnieniu śniegu w górach. Najniższy poziom wody występuje najczęściej w miesiącach zimowych.

Odra na wysokości Prędocina	Odra - widok z brzeskiego mostu

Inne cieki wodne

Z innych cieków wodnych na terenie miasta warto wspomnieć Potok Kościelny. Ma on początek w okolicach Żłobizny. W większej części płynie przez tereny Brzegu. Jego wody zasilają staw Cegielnia (gliniankę) oraz staw w Parku Wolności w Brzegu. Ostatni odcinek stanowi zachodnią granicę Brzegu po czym wpada do Odry. Drugim potokiem jest Sadzawa. Bierze ona początek na południe od Janowa (z okolic Wału Łosiowsko-Michałowskiego), następnie przepływa na północ od Gierszowic oraz przez Pawłów. Zanim wpadnie do Odry stanowi wschodnią granicę Brzegu. Dalej od miasta, między Łukowicami a Małujowicami płynie Pępicki Potok. Często i chyba bardziej trafnie jest on zwany Pępickim Kanałem. Jego początki znajdują się na północ od wsi Michałów, gdzie przepompowywana jest woda z Nysy Kłodzkiej. Ma on szczególne znaczenia dla zaopatrzenia w wodę Brzegu. Koło wsi Obórki część wody jest pobierana z kanału i rurami doprowadzana do miasta. Następnie łączy się z Psarskim Potokiem i uchodzi do rzeki Oława.

Pępicki Potok (okolice Łukowic Brzeskich)	Kanał

Wody stojące

Na obszarze miasta i gminy nie występują większe naturalne jeziora. W mieście wody stojące reprezentowane są przez jeziorka położone w fosie miejskiej oraz kilka wyrobisk. Największe z nich to cegielnie przy ulicy Włościańskiej, staw w Parku Wolności i kąpielisko miejskie przy ulicy Korfantego. Drugim miejscem do kąpieli w mieście była kiedyś tzw. kwadratówka w Parku Wolności. Dziś jest jednak bardzo zaniedbana. Niewiele lepiej wygląda sytuacja na terenie gminy. Najczystszą wodę możemy spotkać na Trzecim Stawie tuż przy obwodnicy miejskiej. Mankamentem tego miejsca jest mała ilość dobrych wejść do wody i procesy postępującego zarastania. Innym przynajmniej dawniej popularnym miejscem wypoczynku jest glinianka koło wsi Żłobizna. Sporo wejść do wody i piaszczysto - żwirowa plaża mogą zachęcać do wejścia do wody. Gorzej jest jednak z czystością wody. Kąpiąc się na tego typu stawach trzeba też pamiętać, że przeważnie już blisko brzegu mogą występować głębie i osoby nie umiejące pływać nie powinny wchodzić bez opieki. Kilka jeziorek występuje na terenie gminy również w dolinie Odry. Mieszkańcy Brzegu najczęściej korzystają z pobliskich kąpielisk w gminie Lubsza - Kościerzyce i Babi Loch lub jeżdżą dalej na żwirownie koło Lewina Brzeskiego i Grodkowa.

Trzeci Staw	Babi Loch
Kościerzyce	Staw Cegielnia