GEOGRAFIA

Położenie geograficzne

Miasto i gmina Brzeg leżą w zachodniej części województwa opolskiego, prawie dokładnie w połowie drogi między Opolem a Wrocławiem. Terytorium miasta rozciąga się w przybliżeniu między 50°49' i 50°53' szerokości geograficznej północnej oraz 17°26' i 17°31' długości geograficznej wschodniej. Obszar miasta i gminy znajduje się w obrębie dwóch jednostek geograficznych Niziny Śląskiej. Większa część leży na Równinie Grodkowskiej, a obszary nad samą Odrą to część Pradoliny Wrocławskiej. Pod względem historycznym Brzeg zaliczany jest do jednostki terytorialnej zwanej Dolnym Śląskiem. Położenie komunikacyjne było i jest korzystne dla rozwoju miasta. Do kwietnia 2000 Brzeg można było nazwać węzłem kolejowym, jednak zamknięcie linii do Nysy (wcześniej zamknięto linię Brzeg - Strzelin) spowodowało, że pociągi jeżdżą tylko na jednej trasie Wrocław - Opole. Od lutego 2005 pociągi znowu ruszyły do Nysy. Stopniowo od miasta "odsuwa" się również główna trasa samochodowa o przebiegu równoleżnikowym wschód - zachód. Jeszcze kilkanaście lat temu samochody jeżdżące z zachodu przez Wrocław na Górny Śląsk i dalej do Krakowa mijały Brzeg obwodnicą wokół miasta. Obecnie droga A 4 omija miasto w odległości około 10 kilometrów. Znaczenie komunikacyjne ma również szlak wodny Odrą z Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego do Szczecina, chociaż wykorzystanie transportu wodnego - śródlądowego w Polsce pozostawia wiele do życzenia. Ciekawe jest, że Brzegu leży w podobnej odległości (350 - 400 km) od czterech europejskich stolic: Berlina, Pragi, Warszawy, Wiednia.

Ukształtowanie terenu

Okolice Brzegu charakteryzują się przewagą terenów zdecydowanie płaskich, miejscami lekko falistych z niewielkimi wzniesieniami. Wysokości bezwzględne na obszarze miasta wahają sie w granicach 135 - 150 metrów. Najniżej położona jest "dzielnica północno - zachodnia" (dawne Rataje), a najwyżej okolice Parku Wolności. Na terenie gminy najniżej położony jest obszar nad Odrą w okolicy Lipek - około 130 m npm. Najwyżej leżą tzw. Wronie Wzgórza między Zielęcicami a Małujowicami - około 159 m npm.
Swój obecny krajobraz tereny te zawdzięczają plejstoceński zlodowaceniom. Równina Grodkowska to obszar wysoczyzny morenowej. Zbudowana jest ona z glin morenowych zlodowacenia południowopolskiego i środkowopolskiego (stadiał Odry). Podczas zlodowacenia bałtyckiego panował tu klimat subpolarny (charakterystyczny dla dzisiejszej tundry) w warunkach którego zachodziły intensywne procesy niszczące. Dlatego dziś na Równinie Grodkowskiej przeważa monotonny, równinny krajobraz z niewielkimi wzniesieniami. Na południe od wsi Zwanowice w okolicach Łosiowa już na terenie gminy Lewin Brzeski wzniesienia dochodzą do 181 m npm. Jest to tzw. Wał Łosiowski mający wiele cech budowy kemowej.

Płaski krajobraz Równiny Grodkowskiej	Krawędź Pradoliny Wrocławskie

Wąski, płaski pas na północy miasta i gminy* Brzeg stanowi Dolina Odry. Jest to część Pradoliny Wrocławskiej, która powstała w czasie wycofywania się lądolodu. Olbrzymia masa wody która wtedy płynęła spowodowała, że na wysokości miasta szerokość doliny dochodzi do 10 km (z tego większa część leży w gminie Lubsza). Wielkość ta jest niewspółmierna do obecnej Odry, ale mając w pamięci powódz z roku 1997, gdy woda płynęła całą szerokością doliny, można sobie wyobrazić mechanizmy jej tworzenie. Niewielkie urozmaicenie w krajobrazie doliny wnoszą meandry rzeki oraz starorzecza o charakterystycznym półksieżycowatym kształcie. Niektóre są wypełnione wodą, inne suche. Są one śladami dawnego koryta Odry, które często zmieniało swoje położenie.

Judengrab (Żydowski Rów) - starorzecze Odry	Pradolina Wrocławska - obszar zalewowy Odry

Granicą Równiny Grodkowskiej i Pradoliny Wrocławskiej jest wyraźna krawędź morfologiczna, którą na terenie miasta wyznacza w przybliżeniu poziomica 140 m. Zniszczona wskutek działalności człowieka nie przedstawia się dziś zbyt okazale, lecz w średniowieczu musiała być dużo wyższa i bardziej stroma. Stąd też pochodzi pierwsza nazwa miasta - Wysoki Brzeg. O położeniu miasta na wysokim brzegu mogliśmy sobie przypomnieć w 1997 roku, gdy w czasie wielkiej powodzi Brzeg, leżący nad samą rzeką, prawie nie został dotknięty zalaniem. W tym czasie Odra zalewała wioski leżące nawet 10 km od jej normalnego koryta.
Małe urozmaicenie terenu i dobre gleby gminy Brzeg spowodowały, że dominują tu krajobrazy rolnicze, a lasy stanowią tylko około 4 % powierzchni.

Wody powierzchniowe

Odra

Decydujące dla lokalizacji miasta było położenie nad Odrą na jej wysokim, chroniącym przed powodziami, brzegu. Rzeka ta przepływa w granicach administracyjnych miasta na długości 5 km. Tworzy też naturalną granicę gmin Brzeg i Lubsza. Odra przed regulacją była rzeką nieokiełznana co podkreśla jej nazwa - rzeka niszczyła "odzierała" brzegi, a na dnie płaskiej doliny tworzyła rozlewiska zwane "odrzyskami". Z tworzonych przez rzekę piaszczystych łach powstały na terenie miasta wyspy Młyńska i Srebrna. W czasie regulacji rzeki i budowy kanałów w XIX wieku powstały nowe wyspy. Na wyspie długości prawie 2 kilometrów, między Odrą a kanałem na północ od miasta powstały liczne zakłady przemysłowe m.in. Garbarnia. Najdłuższy kanał na terenie gminy długości 8 km utworzył wyspę na której znajduje się wieś Prędocin. Jej powierzchnia wynosi 11 km kw. Odra jest rzeką o zmiennych przepływach. Najwyższe stany wód występują w miesiącach letnich: czerwcu i lipcu oraz czasami w marcu przy gwałtownym topnieniu śniegu w górach. Najniższy poziom wody występuje najczęściej w miesiącach zimowych.

Odra na wysokości Prędocina	Odra - widok z brzeskiego mostu

Inne cieki wodne

Z innych cieków wodnych na terenie miasta warto wspomnieć Potok Kościelny. Ma on początek w okolicach Żłobizny. W większej części płynie przez tereny Brzegu. Jego wody zasilają staw Cegielnia (gliniankę) oraz staw w Parku Wolności w Brzegu. Ostatni odcinek stanowi zachodnią granicę Brzegu po czym wpada do Odry. Drugim potokiem jest Sadzawa. Bierze ona początek na południe od Janowa (z okolic Wału Łosiowsko-Michałowskiego), następnie przepływa na północ od Gierszowic oraz przez Pawłów. Zanim wpadnie do Odry stanowi wschodnią granicę Brzegu. Dalej od miasta, na obszarze gminy między Łukowicami a Małujowicami płynie Pępicki Potok. Często i chyba bardziej tranie jest on zwany Pępickim Kanałem. Jego początki znajdują się na północ od wsi Michałów, gdzie przepompowywana jest woda z Nysy Kłodzkiej. Ma on szczególne znaczenia dla zaopatrzenia w wodę Brzegu. Koło wsi Obórki część wody jest pobierana z kanału i rurami doprowadzana do miasta. Następnie łączy się z Psarskim Potokiem i uchodzi do rzeki Oława.

Pępicki Potok (okolice Łukowic Brzeskich)	Kanał

Wody stojące

Na obszarze miasta i gminy nie występują większe naturalne jeziora. W mieście wody stojące reprezentowane są przez jeziorka położone w fosie miejskiej oraz kilka wyrobisk. Największe z nich to cegielnie przy ulicy Włościańskiej, staw w Parku Wolności i kąpielisko miejskie przy ulicy Korfantego. Drugim miejscem do kąpieli w mieście była kiedyś tzw. kwadratówka w Parku Wolności. Dziś jest jednak bardzo zaniedbana. Niewiele lepiej wygląda sytuacja na terenie gminy. Najczystszą wodę możemy spotkać na Trzecim Stawie tuż przy obwodnicy miejskiej. Mankamentem tego miejsca jest mała ilość dobrych wejść do wody i procesy postępującego zarastania. Innym przynajmniej dawniej popularnym miejscem wypoczynku jest glinianka koło wsi Żłobizna. Sporo wejść do wody i piaszczysto - żwirowa plaża mogą zachęcać do wejścia do wody. Gorzej jest jednak z czystością wody. Kąpiąc się na tego typu stawach trzeba też pamiętać, że przeważnie już blisko brzegu mogą występować głębie i osoby nie umiejące pływać nie powinny wchodzić bez opieki. Kilka jeziorek występuje na terenie gminy również w dolinie Odry. Mieszkańcy Brzegu najczęściej korzystają z pobliskich kąpielisk w gminie Lubsza - Kościerzyce i Babi Loch lub jeżdżą dalej na żwirownie koło Lewina Brzeskiego i Grodkowa.

Trzeci Staw	Babi Loch
Kościerzyce	Staw Cegielnia

* Dawna Gmina Brzeg ma dziś nazwę Gmina Skarbimierz i siedzibę w Skarbimierzu Osiedlu.