Historia miasta

Pierwszą historyczną wiadomość o Brzegu znajdujemy w dokumencie Henryka Brodatego z 1235 r. Na terenie dzisiejszego miasta znajdowały się wówczas trzy jednostki osadnicze, a mianowicie Wysoki Brzeg, Rataje i Małkowice. Spośród nich stosunkowo wcześnie zdobył prymat Wysoki Brzeg. Sprzyjało temu położenie jego na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych. Awans ten potwierdza budowa kościoła pod wezwaniem Panny Marii oraz szpitala św. Ducha w początkach XIII w. Wraz z handlem rozwijało się rzemiosło, które odgrywało coraz większą rolę w życiu gospodarczym osady. 
Ponadto znajdował się tutaj dwór książęcy, w którym urzędował na ogół urzędnik zwany klucznikiem. U zbiegu dróg handlowych, tu gdzie dziś znajdują się place: Zamkowy i Moniuszki, powstało targowisko, wokół niego kramy, kuźnie dworskie i zapewne budynki mieszkalne. Wszystko dowodzi, że Wysoki Brzeg już wówczas był osadą typu miejskiego. 
Tak ukształtowana osada w okresie wzmożonego rozwoju miast śląskich, znalazła się w obrębie miasta założonego w 1248 r. na prawie średzkim. Przywilej lokacyjny, wydany przez księcia wrocławskiego Henryka III, został potwierdzony w 1250 r. Nowo powstający organizm miejski wchłonął w siebie Wysoki Brzeg i Małkowice. 
Założenie miasta wiązało się przede wszystkim z określeniem jego granic, a następnie wytyczeniem rynku z siecią prostopadłych do siebie ulic. Oznaczało to zaś nowy okres w dziejach Brzegu. Troskliwymi jego opiekunami byli książęta piastowscy z linii wrocławskiej, a następnie z wyodrębnionej w 1311 r. linii brzesko-legnickiej. Pierwszym księciem brzeskim był Bolesław III Rozrzutny, który rządził w latach 1311-1352. Za jego panowania księstwo brzeskie dostało się w lenno korony czeskiej. 
Nadanie praw średzkich stworzyło podstawy zorganizowania samorządu miasta. Powstała rada miejska, władze sądownicze, rzemieślnicy zrzeszyli się w cechy. Z biegiem czasu wyrósł bogaty patrycjat, złożony z kupców i rzemieślników. Liczne przywileje, którymi obdarzali hojnie miasto książęta piastowscy, przyczyniły się do rozkwitu Brzegu. 
W końcu XIII w., jak sugeruje średniowieczna tradycja kronikarska, książę świdnicki Bolko I, rządzący przejściowo Brzegiem jako opiekun małoletnich książąt wrocławskich (1296-1301), obwarował miasto, aby zabezpieczyć je przed napadami. Był on również inicjatorem rozbudowy murowanego dworu książęcego. 
Szczególne zasługi dla rozwoju średniowiecznego Brzegu położył książę Ludwik I (panował 1359-1398), pod którego mądrymi rządami wzrósł dobrobyt mieszczaństwa oraz przeprowadzono z dużym rozmachem wiele prac budowlanych. Przede wszystkim znacznie został przebudowany zamek, uzyskując okazały wygląd. Książę Ludwik I był założycielem i możnym opiekunem fundacji kolegiaty św. Jadwigi, osadzonej przy zamku. Hojnie uposażona fundacja przekształciła się szybko w poważny ośrodek oświaty i kultury. W okresie rządów Ludwika I wzniesiono w Brzegu pierwsze murowane domy, takież kramy sukiennicze na rynku, a z budowli publicznych kościół parafialny św. Mikołaja i ratusz. 
Świetność miasta przygasa w XV w., kiedy to w latach 1427-1432 husyci plądrują i pala miasto. Przyczyniają się do tego również często panoszące się pożary. Brzeg odbudowuje się za każdym razem i rozwija dalej. Zasługa w tym przede wszystkim piastowskich książąt, którzy otaczali miasto szczególną opieką. Zwłaszcza wiek XVI był najpomyślniejszy. 
Nowy okres w dziejach miasta zapoczątkował przełom dokonany w dziedzinie religii, polegający na przyjęciu w 1523 r. przez ówczesnego księcia Fryderyka II (1521-1574) i jego poddanych protestantyzmu. 
Dla przeobrażeń przestrzennych Brzegu daleko ważniejsze były ówczesne wydarzenia polityczne. Groźba najazdu tureckiego spowodowała, że w przyśpieszonym tempie podjęto prace fortyfikacyjne, które uczyniły z Brzegu twierdzę według wzorów włoskich z szerokimi wałami ziemnymi, obiegającymi miasto ostro łamaną linią bastionów. 
Dalsze doskonalenie systemu obronnego miało miejsce w pierwszej połowie XVII w. przy udziale specjalistów niderlandzkich. Dzięki temu miasto wytrzymało oblężenie wojsk szwedzkich pod dowództwem generała Torstensona w 1642 r. Również życie gospodarcze i kulturalne Brzegu w XVI w. osiągnęło poziom dotąd nie notowany. Przywileje cechów rzemieślniczych zostały znacznie rozszerzone, powstały nowe kramy, miasto bogaciło się zwłaszcza na produkcji i eksporcie sukna. Coraz większego znaczenia nabierały doroczne targi, na które spędzano bydło nie tylko ze Śląska, ale i z ziem Rzeczypospolitej, głównie z dalekiego Podola i sprzedawano kupcom z Niemiec. 
Wzbogaceni mieszczanie wznosili murowane, ozdobne kamienice, których pojawiało się coraz więcej. Duże zasługi położył wówczas książę Jerzy II, ozdabiając miasto budowlami renesansowymi, zachowanymi do dziś, jak zamek czy ratusz. Do gimnazjum założonego przez tegoż księcia, przybywała młodzież nie tylko ze Śląska, ale i z dalszych terenów. Znaczną część uczącej się młodzieży stanowili Polacy. Znany był również wędrowny teatr w Brzegu, wystawiający sztuki o treści religijnej. Rozwijało się pomyślnie drukarstwo i księgarstwo. Sławą cieszyła się zwłaszcza drukarnia ewangelików przybyłych z Polski. Drukarnia brzeska tłoczyła w XVII-XVIII w. wiele książek polskich, przede wszystkim kancjonałów 
i postylii. 
Wojna trzydziestoletnia w latach 1618-1648 stała się początkiem powolnego upadku Brzegu. Przemarsze wojsk, rabunki, pożary, epidemie wpłynęły na poważne osłabienie życia gospodarczego miasta. 
W 1675 r. umiera młodociany książę Jerzy Wilhelm (21 XI), ostatni męski przedstawiciel dynastii piastowskiej. Brzeg wraz z całym księstwem dostaje się w bezpośrednie władanie austriackich Habsburgów. W ciągu blisko siedemdziesięcioletnich ich rządów wzmocniły się wpływy religii katolickiej, sprowadzono wówczas jezuitów, a następnie kapucynów, mniej interesowały się nowe władze poprawą trudnej sytuacji ekonomicznej miasta. 
W pierwszej wojnie o Śląsk między Austrią i Prusami ważnym momentem była bitwa pod Małujowicami w 1741 r., wsi odległej o około 7 km na południe od Brzegu. Miasto przeszło w ręce Prusaków niedługo po zwycięskiej dla nich bitwie małujowickiej. Mimo, że było ono słabo bronione, a wynik oblężenia z góry przesądzony, król pruski Fryderyk II nakazał Brzeg bombardować z armat. Ucierpiało wówczas wiele budynków, a zwłaszcza zamek, kościół św. Jadwigi i gimnazjum. 
W okresie pruskim miasto zostało przekształcone w potężną twierdzę. Nie oparła się ona jednak wojskom francuskim w 1807 r. Z rozkazu Napoleona rozebrano wały i zasypano część fos. 
Po wojnach napoleońskich przed Brzegiem zarysowała się perspektywa rozwoju przemysłu i komunikacji. Zakłady przemysłowe nastawione były głównie na przerabianie surowców rolnych bądź też na obsługę rolnictwa. 
W 1843 r. pierwsza linia kolejowa na Śląsku i najstarsza na dzisiejszych ziemiach polskich połączyła Brzeg z Wrocławiem i Opolem, w następnych latach zbudowano linię z Brzegu do Nysy (1848 r.) oraz do Strzelina (1910 r.).Rozwój przemysłu i komunikacji spowodował stały wzrost ludności w Brzegu, która w okresie międzywojennym osiągnęła 35 tys. osób. Było to również bezpośrednią przyczyną wyjścia miasta poza średniowieczne granice. 
Nie było jednak wówczas sprecyzowanego dalekosiężnego planu budownictwa, odbywało się ono tylko według istniejących potrzeb, wymagań właścicieli prywatnych gruntów oraz interesów innych osób. Dlatego powstałe 
w drugiej Połowie XIX w. ulice i place poza centrum miasta niejednokrotnie odczuwały brak urbanistycznego rozplanowania. Dopiero ostatnie dziesięciolecie przed pierwszą wojną światową cechuje celowa i świadoma działalność urbanistyczna, która spowodowała przekształcenie się Brzegu we wzorcowe miasto pod względem komunikacyjnym, higienicznym i estetycznym. 
Na początku XX w. zbudowano nowoczesne wodociągi, zapewniające miastu zdrową i smaczną wodę. W tym samym czasie miasto otrzymało nową kanalizację z nowoczesnym oczyszczalnikiem biologiczno-mechanicznym, który oczyszczał wszystkie miejskie ścieki i dopiero odprowadzał je do Odry. Ulice bez wyjątku zostały wyposażone w spojone cementem kostki granitowe, czego Brzegowi zazdrościły nawet niektóre duże miasta. 
W okresie międzywojennym Brzeg, zwany często miastem ogrodów, zaliczany był do jednego z piękniejszych grodów nadodrzańskich. Wzbogacony został głównie o obiekty mieszkaniowe, lokalizowane w częściach peryferyjnych miasta. 
Z drugiej wojny światowej Brzeg wyszedł poważnie zniszczony (54%). Odbudowa miasta, po pewnym okresie stagnacji, objęła przede wszystkim obiekty mieszkalne, natomiast wiele zakładów przemysłowych uruchomiono już w latach 1945-1946. 
Nowe budownictwo mieszkaniowe wkroczyło głównie na południowe tereny miasta, gdzie powstało kilka osiedli. Budownictwu mieszkaniowemu towarzyszyło wznoszenie obiektów użyteczności publicznej, jak przedszkoli, szkół, szpitala, placówek handlowych i usługowych. Rozbudowie uległy również w większości zakłady przemysłowe. 

Na podstawie tekstu Jana MAJEWSKIEGO z materiałów promocyjnych miasta.